ดิน ทรัพยากรท้องถิ่นที่มีคุณสมบัติพิเศษ

วัสดุที่สำคัญที่สุดของการทำเครื่องปั้นดินเผา เครื่องเคลือบ เซรามิค ก็คือ “ดิน”

แต่ก่อนช่างปั้นมักจะต้องเลือกทำเลอยู่ใกล้แหล่งดินที่ดีและเหมาะสมที่จะนำมาปั้นเสมอ เพราะนอกจากดินจะเป็นวัสดุสำคัญที่เกี่ยวกับคุณภาพของเครื่องปั้นดินเผา เครื่องเคลือบ เซรามิค แล้ว ยังเพื่อสะดวกในการหาวัสดุอีกทางหนึ่งด้วย

โดยเฉพาะอย่างยิ่งในกลุ่มชนที่ปั้นภาชนะเพื่อแลกเปลี่ยนมักจะเลือกแหล่งผลิตภาชนะใกล้แหล่งดินที่มีคุณภาพพอที่จะเครื่องปั้นดินเผาไว้ก่อน ฉะนั้นเราจึงพบว่าหมู่บ้านส่วนใหญ่ที่ทำเครื่องปั้นดินเผาจะอยู่ไม่ไกลกับแหล่งดิน

ต่อมาภายหลัง เมื่อมีการทำเครื่องปั้นดินเผา เครื่องเคลือบ เซรามิคกันเป็นอุตสาหกรรมเพื่อส่งออกจำหน่ายแล้วแหล่งดินที่อยู่ใกล้หรือไกลจึงมีผลต่อต้นทุนการผลิตด้วย

แต่การผลิตเพื่อจำหน่ายจะต้องมีการแข่งขัน ฉะนั้นการเลือกหาแหล่งดินจึงลดความสำคัญลงไป คุณภาพของดินกลายเป็นความจำเป็นมากกว่า และดูเหมือนว่าจะมีความสำคัญมากที่สุดไปแล้ว เช่น กลุ่มปั้นโอ่ง จ.ราชบุรี จะสั่งซื้อดินที่มีคุณภาพดีจาก จ.สุราษฎร์ธานี ที่รู้จักกันโดยทั่วไปว่า ดินดำสุราษฎร์

ดินที่นิยมนำมาทำเครื่องปั้นดินเผา เครื่องเคลือบ เซรามิคทั่วไปมีหลายประเภท ตามลักษณะแหล่งกำเนิด เช่น ดินที่เกิดจากการผุกร่อนของหินที่มักจะมีสีขาวและไม่เหนียวมากนัก แต่ถ้ามีสารจำพวกเหล็กออกไซด์มาปนกันแล้วก็อาจจะเป็นสีเหลืองหรือแดง

ดินอีกประเภทหนึ่ง คือดินที่ถูกน้ำหรือลมพัดพามาทับถมกันมากๆ ซึ่งมักจะมีสารอื่นๆ ปะปนอยู่มากกว่าดินที่เกิดจากการผุกร่อนของหิน แต่จะมีความเหนียวมากกว่าและดีกว่า

การที่เนื้อดินตามท้องถิ่นต่างๆ มีสีแตกต่างไปนั้น ส่วนใหญ่เพราะ “สิ่งเจือปน” ที่มีอยู่ในดินแตกต่างกัน เช่น ดินดำก็คือดินขาวที่มีซากพืชซากสัตว์ทับถมเจือปนอยู่เป็นเวลานาน แต่ถ้ามีสารประเภทเหล็กออกไซด์เจือปนก็อาจจะเป็นสีแดง เป็นต้น

ฉะนั้นจึงมักจะพบว่าดินแต่ละท้องถิ่นมีสีแตกต่างกัน เช่น มีสีขาว สีดำ สีเทา สีเหลือง หรือสีแดง ฯลฯ

ประเภทของดิน ที่สำคัญๆ มีดังนี้

1.      ดินขาว

เป็นดินที่นิยมใช้ทำเครื่องปั้นดินเผา เครื่องเคลือบ เซรามิคกันมากเกือบทุกชนิด

ดินขาวที่พบในประเทศไทยมีอยู่ 2 ชนิดด้วยกัน คือ ดินขาวที่นำไปใช้ทำผลิตภัณฑ์เครื่องปั้นดินเผา

เซรามิคได้ซึ่งเรียกกันว่า ดินเกาลิน และดินขาวที่ชาวบ้านเรียกกันทั่วไปว่า ดินสอพอง ซึ่งไม่สามารถจะนำไปทำผลิตภัณฑ์เครื่องปั้นดินเผาได้

                  ดินขาวที่เรียกว่าดินเกาลินนั้น เมื่อผสมน้ำแล้วจะมีความเหนียวพอที่จะขึ้นรูปได้ สามารถทนไฟได้ถึง 1,800 องศาเซลเซียส และเมื่อเผาในอุณหภูมิประมาณ 800 องศาเซลเซียส ก็จะแกร่งแข็งตัวคงรูปอยู่ได้ แต่ดินสอพองจะแตกยุ่ยในอุณหภูมิพอๆกัน

                  แหล่งดินขาวที่ใช้ทำผลิตภัณฑ์เครื่องปั้นดินเผาและเครื่องเคลือบทั่วๆไปนั้น มีตามท้องถิ่นต่างๆ เช่น

                  ดินขาวบริเวณเขาปางค่า ต.บ้านสา อ.แจ้ห่ม จ.ลำปาง เป็นดินขาวที่เกิดจากการผุกร่อนสลายตัวของหินฟันม้า ลักษณะทั่วไปจะเป็นดินก้อนสีขาวเหลือง เมื่อล้างแล้วจะสามารถทนความร้อนได้ประมาณ 1,621 องศาเซลเซียส โรงงานอุตสาหกรรมเซรามิคนิยมใช้กันมาแล้วไม่น้อยกว่า 25 ปี มีปริมาณแหล่งสำรองมากกว่า 5 ล้านตัน

                  การนำดินขาวจากบริเวณเขาปางค่านี้มีอยู่ 2 รูปแบบ คือ ชนิดดินดิบ ซึ่งเมื่อขุดตักแล้วนำเอาไปใช้ได้เลย และดินล้าง ซึ่งต้องผ่านกระบวนการล้างเพื่อเอาแร่ธาตุต่างๆ ที่เป็นเม็ดหยาบๆออกไปเสียชั้นหนึ่งก่อน

                  ดินล้างแบ่งออกเป็น 3 ชนิด คือ

                  หยาบ เป็นดินล้างที่หยาบที่สุด แต่ก็เป็นชนิดที่มีปริมาณมากที่สุดถึงประมาณ 70%ของดินล้างทั้งหมด นิยมเอาไปทำกระเบื้องทั่วไป

                  ละเอียด เป็นดินล้างที่ละเอียดพอประมาณ เป็นที่นิยมของโรงงานผลิตถ้วยชามมาก

                  ละเอียดมาก เป็นดินล้างที่ละเอียดที่สุด นิยมใช้กันมาในโรงงานผลิตเครื่องสุขภัณฑ์

2.      ดินขาวเหนียว

คือ ดินขาวที่เกิดจากการผุกร่อนของหิน ที่ถูกน้ำฝนหรือลมพัดพาไปทับถมกัน จนเป็นแหล่งดินอีกครั้ง

หนึ่ง แหล่งดินชนิดนี้จึงมักจะเกิดอยู่ตามบริเวณที่ราบใกล้ชายทะเล

ลักษณะทั่วไปของเนื้อดินจะมีความละเอียดและมีความเหนียว จึงนิยมใช้ผสมกับวัตถุดิบอื่นๆ เพื่อ

ช่วยให้เกิดความเหนียว ซึ่งจะทำให้ง่ายต่อการขึ้นรูปผลิตภัณฑ์เครื่องปั้นดินเผาและเครื่องเคลือบ

แหล่งสำคัญที่พบก็คือ อ.บางละมุง จ.ชลบุรี และที่ ต.โคกไม้ลาย อ.เมือง จ.ปราจีนบุรี

แหล่งดินขาวที่สำคัญและใหญ่ที่สุดในภาคใต้ คือดินขาวในเขต อ.เมือง จ.ระนอง ซึ่งคาดว่าจะมีดิน

ขาวสำรองประมาณ 20 ล้านตัน

                  นับเป็นข้อดีที่ลักษณะภูมิศาสตร์ของเมืองไทยตั้งแต่เหนือจดใต้พบแหล่งดินขาวกระจัดกระจายอยู่ทั่วไป โดยที่แต่ละแหล่งก็มีคุณสมบัติแตกต่างกันไป ซึ่งล้วนเป็นคุณสมบัติพิเศษเหมาะสำหรับการผลิตเครื่องปั้นดินเผาเคลือบ

3.      ดินดำ

โดยธรรมชาติของดินดำโดยทั่วไปก็คือ ดินขาวที่เกิดจากการทับถมกันมานาน และมีสารจำพวก

อินทรีย์ต่างๆ เช่น ซากพืชซากสัตว์เจือปนอยู่ ปกติจะมีความเหนียวมาก มีพบอยู่ทั่วๆไป ส่วนมากชาวบ้านจะนิยมเอาทำอิฐและเครื่องปั้นดินเผาแบบพื้นบ้าน

จากคุณสมบัติที่มีความเหนียวมากนี่เอง โรงงานอุตสาหกรรมผลิตเครื่องปั้นดินเผาทั่วไป จึงนิยม

นำไปผสมกับดินขาวหรือวัตถุดิบอื่นๆ เพื่อให้มีความเหนียวจนสามารถขึ้นรูปได้ง่าย

แหล่งดินดำใหญ่ๆ ที่โรงงานอุตสาหกรรมใช้กันมาก ก็คือ

-          ดินดำที่พลุพลี จ.สุราษฎร์ธานี

-          ดินดำที่ปากพลี จ.ปราจีนบุรี

-          ดินดำบริเวณค่ายทหารปืนใหญ่ อ.แม่ริม จ.เชียงใหม่

อาจสรุปเรื่องดินเหนียวในประเทศไทย ได้ดังนี้

ดินเหนียวในประเทศไทย เท่าที่พบและได้ทดลองแล้วมีคุณสมบัติแตกต่างกันมาก ดินที่เผาแล้วมีสี

ขาวและทนไฟสูงพบส่วนใหญ่ในภาคใต้ ดินเหนียวที่ทนไฟปานกลาง-ต่ำ พบมากในภาคเหนือ โดยเฉพาะใน จ.ลำปาง

แนวโน้มความต้องการในอนาคตคือ ดินเหนียวราคาถูกที่มีคุณภาพสม่ำเสมอ ดินเหล่านี้จะได้จากการ

ทำเหมืองที่ถูกวิธี และมีการผสมดินเพื่อให้ได้คุณภาพที่ต้องการก่อนส่งไปจำหน่าย

การทำเหมืองดินเหนียวที่ถูกต้อง จะช่วยส่งเสริมให้มาตรฐานผลิตภัณฑ์เครื่องปั้นดินเผาเคลือบใน

ประเทศมีคุณภาพสูงยิ่งขึ้น ลดต้นทุนการผลิต และสามารถแข่งขันในตลาดโลกได้

กล่าวโดยสรุปแล้ว “ดิน” เป็นทรัพยากรท้องถิ่นที่มีคุณสมบัติพิเศษแตกต่างกันไปในแต่ละสภาพ

ภูมิศาสตร์

แต่ความแตกต่างที่เป็นคุณสมบัติพิเศษนั้น กลับเป็นคุณประโยชน์มหาศาลต่ออุตสาหกรรมผลิต

เครื่องปั้นดินเผาทั้งประเภทเคลือบและไม่เคลือบ ซึ่งมีพื้นฐานสำคัญสืบมาจากหัตถกรรมโบราณกาลของผืนแผ่นดินสยาม อันเป็นประเทศไทยทุกวันนี้

โดย...ศรีศักร วัลลิโภดม , เสนอ นิลเดช , พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ , สมชาย นิลอาธิ

>> ขอบคุณรูปภาพจากอินเตอร์เนต